W światowej podaży energii pierwotnej ropa naftowa ma największy udział. Tuż za nią znajduje się węgiel (kamienny i brunatny) oraz gaz ziemny. Cena ropy naftowej jest kształtowana na globalnych rynkach fizycznych oraz finansowych. Rynek ropy jest jednym z lepiej rozwiniętych i najbardziej płynnych rynków towarowych. Biorąc pod uwagę te zależności, cena ropy naftowej jest podstawą do ustalania cen innych surowców kopalnych [11].
Na świecie wydobywanych jest kilkaset gatunków ropy naftowej. Różnią się one zarówno konsystencją fizyczną, jak i składem chemicznym. Nie jest możliwy handel wszystkimi gatunkami surowca, dlatego w praktyce obraca się najbardziej płynnymi gatunkami rop naftowych. Cenę ropy ustala rynek, który stanowi podstawę do wyznaczenia cen innych gatunków surowca. Nazywamy je benchmarkami czyli referencyjnymi gatunkami rop.
W literaturze możemy natrafić na wiele rozmaitych definicji oraz pojęć benchmarku. Spośród dostępnych wyjaśnień, zostały wybrane definicje które charakteryzują się różnorodnością w podejściu do tematu oraz przedstawiają różne perspektywy jego użycia. Samo pojęcie benchmarków wzięło się od angielskiego określenia bench mark – oznacza ono reper, czyli punkt o znanej wysokości nad poziomem morza, będący znakiem orientacyjnym czy swoistym punktem odniesienia. Spośród wielu definicji warto przytoczyć następujące:
- benchmark - wskaźnik powodzenia gospodarki. W przypadku funduszy inwestycyjnych benchmarkiem określa się wzorcowy portfel, który stanowi punkt odniesienia do dokonania ocen wyników zarządzania aktywami funduszu [1],
- benchmark - przyjęta przez inwestora stopa odniesienia, z którą porównuje stopę zwrotu z własnej inwestycji. Jest miarą zyskowności inwestycji, pokazuje czy inwestor „pokonał rynek”, jak dana inwestycja wypadła w zestawieniu z porównywalnymi inwestycjami czy odpowiednimi wskaźnikami rynkowymi. W trakcie inwestycji informuje z kolei, do jakiej wartości stopy zwrotu się dąży, jaką wartość chce się pokonać żeby uznać inwestycję za udaną [2],
- benchmark można także przedstawić jako instrument finansowy służący do porównywania wyników inwestycji. Stopa inflacji, rentowność bonów skarbowych czy wartość indeksu giełdowego mogą być benchmarkiem dla wyników zarządzania [3].
Tło historyczne
Relacje popytowo-podażowe oraz interakcja są obserwowane na światowych rynkach i pomagają zrozumieć czynniki, które wpływają na ceny różnych gatunków ropy naftowej.
Głównym czynnikiem kształtującym ceny ropy naftowej jest kurs dolara amerykańskiego. Wynika to z faktu, że cena ropy na świecie denominowana (denominacja przeliczanie cen ropy z walut krajowych na dolary) jest w dolarach. Niska wartość kursu waluty może wpływać na wielkość popytu oraz podaży. Krichene [16] w swoich badaniach potwierdza występowanie takich zależności. Wskazują one, że popyt na ropę naftową powiązany jest z kształtowaniem się efektywnego kursu dolara (kurs skorygowany w celu uwzględnienia różnicy poziomów cen pomiędzy krajem a zagranicą). Informuje on, w jakim stopniu waluta osłabiła się lub wzmocniła w stosunku do walut innych państw które są uwzględnione w koszyku kursu efektywnego [6].
Sprzedaż surowca oparta jest na podstawie długoterminowych umów, które są zawierane pomiędzy sprzedawcami i nabywcami. Zdarzają się wyjątki, że w przypadku nielicznych gatunków ropy naftowej sprzedaż dokonywana jest na warunkach wolnorynkowych (są to warunki dobrowolnie zawierane przy wykonywaniu transakcji pomiędzy kupującym a sprzedającym).
Wyróżnić można dwa główne okresy w których w różny sposób kształtowała się cena ropy naftowej. Pierwszy okres - do 1973 roku - charakteryzował się niską zmiennością cen surowca, niską nominalną ceną baryłki ropy naftowej oraz dominacją zachodnich koncernów naftowych. Okres ten zakończył się w momencie wystąpienia pierwszego kryzysu naftowego, w latach 1973-74. Kryzys spowodował nagły wzrost cen, dominację państw eksporterów OPEC oraz niepewność na światowych rynkach surowców energetycznych [4].
Wybuch pierwszego kryzysu naftowego wywołał dyskusję, której głównym celem było wyciągnięcie wniosków z zaistniałej sytuacji. Kraje uprzemysłowione przystąpiły do poszukiwań nowych złóż węglowodorów, eksploatacji znanych, ale dotychczas nierentownych złóż ropy, ograniczały też zużycie paliw ciekłych.
Natomiast kraje wysoko rozwinięte zreformowały wiele elementów polityki gospodarczej. Głównym długoterminowym celem zmiany polityki było zmniejszenie uzależnienia od importowanej ropy. Plusem takiego działania było lepsze przygotowanie do ewentualnych zaburzeń na światowym rynku naftowym.
Działania krajów wysoko rozwiniętych miały na celu zwiększenie swojego bezpieczeństwa energetycznego. Spowodowało to m.in. utworzenie w 1974 roku Międzynarodowej Agencji Energii (IEA). Agencja funkcjonuje jako autonomiczne ciało w ramach organizacji Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Jej głównym celem jest realizacja programu współpracy energetycznej pomiędzy członkami organizacji (International Energy Programme) [5].
W 1979 roku nastąpił kolejny kryzys naftowy. OPEC od trzech lat prowadził politykę mającą na celu utrzymywania cen ropy na stałym poziomie. Równocześnie zaostrzała się sytuacja polityczna świata, w szczególności w rejonach Bliskiego i Środkowego Wschodu. Rewolucja Islamska spowodowała w Iranie chaos gospodarczy oraz ogromny spadek wydobycia i eksportu ropy. Kolejnym ważnym wydarzeniem była agresja ZSRR na Afganistan. Kraj ten nie był eksporterem ropy, ale jego położenie geograficzne sprawiało, że świat obawiał się, że po opanowaniu Afganistanu Związek Radziecki będzie próbował zorganizować zamachy stanu w niektórych krajach OPEC. Na szczęście przypuszczenia krajów zachodnich się nie sprawdziły.
Bardzo duże konsekwencje dla światowego rynku ropy naftowej miała toczona przez znaczną część lat 80-tych wojna irańsko-iracka. W efekcie wymienionych czynników, w okresie drugiego kryzysu naftowego ceny surowca wzrosły prawie o 100 procent.
Wywindowanie cen ropy naftowej do niewyobrażalnego wcześniej poziomu nie spowodowało jednak tak wielkich kłopotów, jak podczas pierwszego kryzysu. Jednym z powodów było lepsze przygotowanie krajów importujących ropę naftową – przede wszystkim pod względem oszczędniejszej konsumpcji. Natomiast kraje rozwijające się, nie będące producentami ropy naftowej, w większym stopniu odczuły wahania cen surowca.
Drugi kryzys naftowy charakteryzował się spadkiem popytu na ropę naftową oraz inflacją dolara. Kraje OPEC ze względu na te czynniki nie mogły uznać tego okresu czasu za sukces, jak to miało miejsce podczas wystąpienia pierwszego kryzysu [5].
Państwa zachodnie prowadziły działania związane z deregulacją obrotu administracyjnego (deregulacja to zmniejszenie oddziaływania państwa na ekonomiczną strefę kraju - rynek - poprzez brak ingerencji w ustalanie cen oraz jakości dóbr i usług) i przejściem do mechanizmu wolnorynkowego. Spowodowało to kształtowanie się cen ropy w wyniku deregulacji która została przeprowadzona w 1981 roku [4].
W 1980 roku duża różnorodność dostępnych na rynku rodzajów ropy przyczyniła się do opracowania i opublikowania tzw. benchmarków. Od tego czasu stanowią one punkt odniesienia dla producentów oraz konsumentów [6].
Najczęściej wykorzystywane benchmarki są związane z ropą naftową, która posiada cztery wspólne składniki jakościowe, niezbędne do określenia benchmarku:
- stabilny oraz wystarczająco wysoki poziom produkcji,
- transparentny oraz wolny rynek, który jest zlokalizowany w regionie stabilnym geopolitycznie i finansowo,
- odpowiedni potencjał magazynowy, zachęcający do rozwoju rynku,
- Potencjał przeładunkowy, który znajduje się w lokalizacjach odpowiednich do handlu z innymi węzłami (hubami) dystrybucyjnymi, umożliwiający ekonomiczny arbitraż (łączna transakcja giełdowa kupna/sprzedaży towarów lub papierów wartościowych, umożliwiająca uzyskanie zysku bez ponoszenia ryzyka), tak, aby ceny odzwierciedlały globalny popyt i podaż.
Wyżej wymienione czynniki pozwalają porównać inne rodzaje ropy naftowej poprzez występowanie między nimi różnic. Biorą one pod uwagę wiele czynników, włączając w to parametry charakterystyczne ropy takie jak:
- ciężar właściwy API,
- zawartość siarki,
- koszty transportu,
- regionalny i globalny popyt i podaż [10].
Istotnym faktem jest przeliczanie cen rop benchmarkowych na ceny innych gatunków rop. Mechanizm dokonuje się na podstawie wskaźników wydajności ropy. Informują one o tym, ile kosztuje wyprodukowanie jednej baryłki mieszanki paliw o ustalonym składzie w przypadku użycia jako surowca różnych gatunków rop. Wskaźniki są opracowywane przez rafinerie, które oprócz rodzajów ropy objętej benchmarkami przerabiają także inne gatunki ropy [12].
Czynniki kształtujące ceny ropy naftowej
Głównym czynnikiem kształtującym cenę ropy naftowej jest kurs dolara także podstawowe zasady ekonomii. Przy zakupie oraz sprzedaży surowca na giełdach dużą rolę odgrywa także psychologia. Jak pokazują ostatnie wydarzenia związane z sytuacją na Ukrainie, na wahania cen surowca wpływ mają także czynniki polityczne, ekonomiczne, techniczne oraz militarne.
Bardzo duży spadek cen ropy w 2014 roku generuje wiele hipotez. Jedną z ciekawszych jest amerykańsko-saudyjska współpraca, która ma na celu stworzenie presji na Rosji, opierającą swoją gospodarkę oraz budżet w dużym stopniu na przychodach generowanych z wydobycia oraz eksportu ropy naftowej i gazu ziemnego. Dużą popularnością cieszy się także inna hipoteza, koncentrująca się na zaplanowanych działaniach Arabii Saudyjskiej, które mają doprowadzić do osłabienia amerykańskich producentów ropy z łupków i przywrócenie Arabii Saudyjskiej pozycji „Swing Producer” (podmiot kontrolujący cenę ropy poprzez możliwość szybkiego zwiększenia lub zmniejszenia produkcji). Choć najważniejszym celem Arabii Saudyjskiej jest po prostu utrzymanie wysokiego udziału w rynkach [14].
Poniższy rysunek przedstawia zmiany ceny ropy w okresie lat 1861-2013. Wszystkie wymienione czynniki miały pośredni wpływ na zmianę cen surowca. Wartość średnia ropy naftowej z lat 1861-2013 wyniosła 33,03 dolary za baryłkę. Została w niej uwzględniona inflacja i została wyrażona w dolarach z roku 2013. Otrzymana wartość mediany wynosząca 22,47 USD oznacza, że przez polowę tego okresu cena ropy naftowej była niższa od wyliczonej wartości.
Ceny ropy na świecie w latach 1861-2013 (opracowanie własne). Źródło: BP Statistical Review 2014
Najważniejsze benchmarki ropy
Najważniejsze benchmarki ropy na świecie wykorzystywane są do wyznaczania cen innych gatunków rop. Bazowymi benchmarkami są:
- Brent,
- WTI,
- Dubai.
Wyróżnia się trzy główne benchmarki cenowe, co było bezpośrednio związane z częściowym wprowadzeniem ich jako przedmiotu wolnorynkowego handlu. We wcześniejszych latach były tylko przedmiotem negocjacji pomiędzy koncernami naftowymi a państwami, które były eksporterami surowca [8]. Kolejne lata przyniosły umocnienie się pozycji benchmarków. Stały się one podstawą do negocjacji cenowych dla pozostałych gatunków ropy naftowej w kontraktach długoterminowych, a także do rozliczeń transakcji.
Rok 2004 można uznać za kolejny okres kształtowania się cen ropy naftowej. Charakteryzował się on wysoką zmiennością notowań cen, dominacją nielicznych państw eksportujących ropę (Iran, Wenezuela, Arabia Suadyjska) [6].
Poniższy rysunek przedstawia rozmieszczenie najwazniejszych benchmarków ropy naftowej na świecie [6].
Najważniejsze bencharki ropy naftowej występujące na świecie. Źródło: Intercontinental Exchange (ICE)
Ropa naftowa West Texas Intermediate (WTI) była pierwszym gatunkiem ropy, który trafił na giełdę towarową. Stała się przedmiotem obrotu na giełdzie New York Mecgantile Exchange [4]. Benchmark jest pochodzenia amerykańskiego. Charakteryzuje się kluczowymi wartościami dla ropy naftowej: zawartość siarki wynosi poniżej 0,24% i jest to ropa słodka. Ze względu na zawartość siarki w ropy wyrożniamy dwa rodzaje surowca: słodka (niewielka ilość siarki nie więcej niż 0,5%) oraz kwaśną (powyżej 0,5%).
Stopień API (American Petroleum Institute) określa stosunek gęstości ropy do gęstości wody.Dla ropy WTI wyniósł on 39,6° m co oznacza, że ropa jest lekka.
Na amerykańskiej giełdzie NYMEX ropa WTI stanowi instrument bazowy dla kontraktów futures (kontrakt jest odmianą kontraktu forward- czyli umowy zawartej w danym momencie, a obejmującej dostawę towaru w określonym terminie w przyszłości po cenie uzgodnionej w chwili zawierania umowy). Jeden kontrakt wynosi 100 baryłek ropy (1 baryłka = 159 litrów).
W Europie benchmarkiem, który służy do wyceny ropy naftowej stały się notowania ropy Brent. Była ona przedmiotem obrotu na londyńskiej giełdzie International Petroleum Exchange (IPE), która została utworzona w 1980 roku. Jest to benchamark globalny. Ropa pochodzi z Europy Północno-Wschodniej. Zawartość siarki wynosi w niej 0,37% co oznacza, że ropa jest słodka, a wskaźnik API to 38,06° (ropa lekka). Surowiec występuje głównie w Morzu Północnym. [7].
W latach 1986-1988 została dokonana korekta mechanizmu cenowego OPEC. Zmiana dotyczyła mechanizmu cen administracyjnych do mechanizmu rynkowego cen referencyjnych (cen minimalnych pochodzących spoza jednolitego rynku). Wycena cen baryłki pomiędzy krajami z Bliskiego Wschodu a Azją Wschodnią stała się cena spot (w finansach jest to określenie odnoszące się do daty wykonania transakcji finansowej. Spot oznacza, że transakcja zostanie zrealizowana najpóźniej w drugim dniu roboczym od momentu jej zlecenia.) ropy naftowej Dubai Fateh – był to pierwszy arabski gatunek ropy naftowej dostępny na wolnym rynku. W przeciwieństwie do wyżej wymienionych benchmarków ropa jest kwaśna (zawartość siarki 2%) oraz lekka, wskaźnik API 31°.
Cena ropy WTI, której nominalna wartość była do tej pory największa spośród wyżej wymienionych benchmarków, spadła poniżej cen Dubai Fateh i Brent, co zostało przez wielu obserwatorów rynku odebrane jako spadek znaczenia ropy naftowej WTI dla kształtowania się cen na światowych rynkach. Ropę WTI zaczęto określać jako "broken benchmark".
Taki stan rzeczy był spowodowany ograniczeniami logistycznymi, które były związane z transportem ropy naftowej z Cushing - miejsca, w którym WTI jest składowana. Na spadek znaczenia ropy WTI wpłynęło także kilka innych czynników, m.in. kryzys gospodarczy, podczas którego saudyjskie Aramco zrezygnowało z uwzględniania WTI jako ceny referencyjnej do wyceny wydobywanej prze koncern ropy naftowej dostarczanej na rynek amerykański.
Wyżej wymieniona sytuacja była spowodowana chęcią utrzymania odpowiedniego poziomu udziału w amerykańskim rynku. Saudi Aramco (państwowy gigant naftowy) od 1994 roku używał WTI jako podstawę do wyceny ropy naftowej, od 2009 wykorzystuje indeks cenowy Argus. W tym samym roku (2009) taką samą decyzję co Armco, podjął Kuwejt, natomiast w 2010 roku dołączył się Iran [8].
Warto przypomnieć, że w następstwie drugiego kryzysu naftowego rząd USA wprowadził zakaz eksportu ropy naftowej. Władze potraktowały embargo jako zabezpieczenie dla krajowych przetwórców ropy. Zakaz ten obowiązuje do dzisiaj. Produkcja ropy naftowej w USA bardzo szybko rośnie i według raportu rządowego w 2016 roku zbliży się do poziomu 9,6 mln baryłek dziennie. Będzie to zbliżona wartość wydobycia do najwyższego w historii z 1970 roku.
Wzrost produkcji ropy, rozwój infrastruktury przesyłowej pozwoliłby na eksport ropy łupkowej poza granice USA, co spowodowałoby zmniejszenie różnicy pomiędzy indeksem Brent a WTI [13].
Pozostałe ważniejsze benchamarki ropy naftowej na świecie to:
- Tapis – stanowi benchmark dla rejonu Azji Pacyficznej, ropa pochodzi z Malezji. Najdroższy światowy benchmark z powodu wysokiej jakości ropy; ropa słodka (siarka 0,1%) i lekka (45,5* API),
- Urals – mieszanka ropy wschodnioeuropejskiej, która produkowana jest w Chantymansyjskim Okręgu Autonomicznym i Tatrastanie, duża zawartość siarki,
- ORB (OPEC Reference Basket) – pochodzi z krajów należących do OPEC, jest to średnia ważona cen ropy [9].
Warto zaznaczyć, że Polska ropa należy do gatunku ropy Brent, natomiast amerykańska ropa z łupków do WTI.
Podsumowanie
Ropa naftowa jeszcze przez długi czas pozostanie głównym surowcem w światowym bilansie energetycznym. Niedostatek surowca powoduje perturbacje globalne, kontynentalne, krajowe oraz lokalne. Problemy ze zbyt niską podażą będą wracać, ponieważ istnieje silna zależność pomiędzy aspektami politycznymi, ekonomicznymi i światopoglądowymi pomiędzy importerami a eksporterami [15].
Sytuacja na rynkach finansowych będzie jeszcze przez długi czas powiązana z rynkiem ropy. Powoduje to kształtowanie się cen poprzez manipulację wielkością wydobycia.
Wydobycie ropy z formacji łupkowej przez Stany Zjednoczone daje możliwość na zmniejszenia różnicy cen pomiędzy ropą WTI a Brent. Różnica pomiędzy cenami ropy naftowej wynika z kosztów transportu surowca oraz jego jakości.
Ropa Brent jest droższa od WTI. Wynika to ze strategicznych przemian, które zachodzą na światowym rynku ropy w związku ze wzrostem roli rynków takich, jak Indie czy Chiny, jak również ograniczeniem jej zużycia w Stanach Zjednoczonych.
Zmniejszenie różnicy pomiędzy ropą WTI a Brent będzie to możliwe w momencie eksportu amerykańskiej ropy poza kontynent. USA są importerem netto ropy naftowej (zużycie surowca jest większe niż produkcja), ale w perspektywie kilki lat możliwe jest odwrócenie trendu.
Ropy benchmarkowe są centralną charakterystyką systemu wyceny ropy naftowej i wykorzystywane są przez koncerny naftowe do wyceny ładunków w kontraktach długoterminowych oraz transakcjach spot. Benchmarki stanowią i będą stanowić system wyceny ropy naftowej.
Przyszłe lata pokażą, który z najważniejszych benchmarków będzie wiodącym na ryku ropy naftowej.
autor: Kamil Moskwik
Bibliografia:
[1]http://welcomefinance.pl/dictionary/word/95
[2]http://www.comperia.pl/benchmark.html
[3]http://finansopedia.forsal.pl/wiki/Benchmark
[4] Analiza relacji cen wybranych gatunków ropy Naftowej, Robert Socha
[5] Międzynarodowy rynek ropy naftowej – charakterystyka okresów kryzysowych, http://www.cire.pl/publikacje/KRYZYSY-NAFTOWE.pdf
[6] ZALEŻNOŚCI PRZYCZYNOWE W SENSIE GRANGERA POMIĘDZY KURSEM TERMINOWYM ROPY NAFTOWEJ A WARTOŚCIĄ DOLARA AMERYKAŃSKIEGO, Blanka Łęt
[7] http://www.investopedia.com/articles/investing/102314/understanding-benc...
[8] STEVENS P., 1995 – The determination of oil prices 1945–1995.
[9] Ekonometryczne modelowanie czynników ryzyka na rynku surowców energetycznych, Blanka Łęt
[10] http://www.eia.gov/todayinenergy/detail.cfm?id=18571
[11] http://napedzamyprzyszlosc.pl/blog/abc-cen-ropy-naftowej-i-paliw-cz-1
[12] http://napedzamyprzyszlosc.pl/blog/abc-cen-ropy-naftowej-i-paliw-cz-2
[13] http://napedzamyprzyszlosc.pl/blog/abc-cen-ropy-naftowej-i-paliw-cz-5
[14]http://biznesalert.pl/moskwik-korelacja-zmian-na-rynku-ropy-naftowej-z-c...
[15] A. B. Kisiel-Łowczyc (red.)Ś Współczesna gospodarka światowa,
[16] Krichene N. (2006), World Crude Oil Markets: Monetary Policy and the Recent Oil Shock, IMF Working Paper 06/62
